KRZYŻ LEGIONOWY – Bojownikom o niepodległość Polski

Odznaka Legionowa nie była wyjątkiem. Legioniści w brygadach i pułkach chętnie tworzyli odznaczenia, które były symbolem ich poświęcenia dla ojczyzny i wierności ideałom wyznawanym przez marszałka Józefa Piłsudskiego.

Odznaczenia przyznawane legionistom przez władze wojskowe państw centralnych często budził)’ sprzeciw. W związku z tym, kilka miesięcy po powołaniu do życia Legionów Polskich, powstała koncepcja utworzenia orderu nawiązującego do polskiej tradycji walki z imperializmem Moskwy. Mial być nim Krzyż Cnocie Wojskowej, którego projekt bezpośrednio odnosił się do stylistyki Virtuti Militari. Mimo zaawansowanych prac nad kwestiami formalnymi kryzys przysięgowy oraz inne przeciwności losu udaremniły jego wprowadzenie. Wówczas szczególną uwagę zwrócono na odznaki wprowadzane przez poszczególne brygady i ich pułki. Nadawane w Legionach Polskich, były jednymi z pierwszych odznaczeń niepodległej Rzeczypospolitej.

W lipcu 1916 roku ustanowiono odznakę 6. Pułku Piechoty Legionów Polskich zwaną Krzyżem Wytrwałości. W sierpniu tego samego roku pojawiła się zaś najbardziej pożądana i ceniona przez żołnierzy odznaka I Brygady Legionów Polskich „Za Wierną Służbę”, a w ślad za nią odznaki II i III Brygady. Wkrótce też powstał znak 3. Pułku Piechoty Legionów Polskich, zwany Krzyżem Honorowym, odznaka 4. Pułku Piechoty Legionów Polskich, zwana „swastyką”, oraz dwuczęściowa odznaka 5. Pułku Piechoty Legionów Polskich. Odznakę wprowadzono także w 1. Pułku Artylerii Lekkiej Legionów, 5 listopada 1916 roku doczekał się odznaki także 1. Pułk Ułanów Legionów Polskich. W 1917 roku przyjęto odznakę 2. Pułku Ułanów Legionów Polskich. Większość z nich, także w zmienionej nieco formie, noszono w pułkach legionowych odtworzonych po 1918 roku, które przejęły tradycje Legionów Polskich.

1922

ODZNAKA LEGIONOWA — Związek Legionistów Polskich (ZLP) powstał 30 maja 1918 roku jako organizacja kombatancka złożona z dawnych żołnierzy Legionów Polskich Józefa Piłsudskiego. Z czasem zaczęty wstępować do niej także rodziny podwładnych Marszalka i inne osoby związane z ideą czynu niepodległościowego. Pierwszym komendantem związku był Edward Smigly-Rydz. Członkowie ZLP nosili umundurowanie nawiązujące do legionowego i odznakę – Krzyż Legionowy ustanowiony na II Zjeździe ZLP w 1922 roku w Krakowie, nadawany wszystkim żołnierzom Legionów. Ma on kształt równoramiennego krzyża, pośrodku widać inicjały Marszałka „JP”. Na poziomych ramionach umieszczono daty 1914 i 1918, a na pionowych litery „L” i „P” oznaczające Legiony Polskie. Po zakończeniu II wojny światowej i nastaniu rządów komunistów ZLP nie mógł działać jawnie. Władze chciały skazać na zapomnienie ideologię piłsudczykowską i zwalczały wszelkie przejawy pamięci o Marszalku. Mimo to krakowskie środowisko kontynuowało działalność pod nazwą Oleandry. Legioniści spotykali się w domach przyjaciół, w kawiarni Literacka, na skromnych imprezach rocznicowych.

1916

ODZNAKA I BRYGADY LEGIONOW POLSKICH „ZA WIERNA SŁUŻBĘ” – przez wielu jest określana jako pierwsze odznaczenie niepodległej Polski. Wprowadzona przez Józefa Piłsudskiego rozkazem z 6 sierpnia 1916 roku, została zaprojektowana przez autora Krzyża Cnocie Wojskowej – Wojciecha Jastrzębowskiego, malarza, grafika, a zarazem późniejszego profesora Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Jest to odznaka jednoczęściowa, w kształcie koła o średnicy 32 mm, w które wpisano krzyż równoramienny o rozszerzających się ramionach. Boczne krawędzie krzyża są pogrubione. Pośrodku znajduje się mała, lekko wypukła okrągła tarcza. Umieszczono w niej reliefowy wizerunek orła w koronie, stylizowany według wzorów orłów Królestwa Polskiego i wzoru z 1913 roku. Na poziomych ramionach krzyża widnieją inicjały Józefa Piłsudskiego – „J” i „P”; na pionowych cyfra brygady – „1″ i „Br”. Istniało kilka, różniących się wykonaniem, wersji odznaki. Mieli prawo nosić ją zarówno oficerowie, jak i szeregowi żołnierze I Brygady po lewej stronie piersi na kieszeni lub bezpośrednio pod nią. Podczas dekoracji 6 sierpnia 1916 roku Piłsudski wygłosił przemówienie: Obywatele! Dziś druga rocznica naszych walk za wolność. Drugi rok mija, a żołnierz jest wciąż w swej ojczyźnie tułaczem. Drugi rok bojów, za wami długi rząd krzyżów wyciąga ramiona ku niebu. Wy, coście wszystko w wierności przetrwali, dziś dostaniecie skromną odznakę: „Za Wierną Służbę”.

Tej co żyć będzie tętnem krwi. Wszystkich tu równe zasługi – dla wszystkich jedna odznaka.

Cześć tym, co w grobach! Cześć tym, co przeszli i przejdą w trudzie żołnierskim, by otworzyć wrota Wolności! Odznaka była dozwolona do noszenia rozkazem Naczelnego Wodza nr 40 z 5 maja 1920 roku i stała się ulubionym motywem odznak pułków WP nawiązujących do tradycji legionowych, jak np. 1., 5. oraz 6. Pułku Piechoty.

1916

ODZNAKA 1. PUŁKU UŁANÓW LEGIONOW POLSKICH – rodowód tego pułku sięga 2 sierpnia 1914 roku, gdy powstał patrol tzw. siódemki Beliny (Władysława Beliny-Prażmowskiego). Od 26 stycznia do 21 listopada 1915 roku nosił nazwę Pułk Ułanów Beliny, a 22 listopada został przemianowany na 1. Pułk Ułanów Legionów Polskich. Brał m.in. udział w bitwach pod Konarami, Kozinkiem i Przepiórowem, w 1916 roku uczestniczył w bitwie pod Kostiuchnówną i Trojanówką. Rozwiązany w lipcu 1917 roku. Zaczęto go odtwarzać już w październiku 1918 roku i w późniejszym okresie zapisał piękną kartę bojową.

Odznaka zaprojektowana przez kpr. Kajetana Stefanowicza, została ustanowiona 5 listopada 1916 roku. Według Henryka Wieleckiego, znawcy tematyki, znane odznaki mają kształt okrągłej tarczy o średnicy od 41 do 45 mm: z obrzeżem w formie skręconego sznurka, z tłem drobno groszkowanym. Widnieje na nim monogram „1PU” na tle czapki ułańskiej i dwie daty: „II VIII 1914″ – oznaczająca moment wyruszenia patrolu Beliny z Galicji do Królestwa; „V XI 1916″ – dzień ustanowienia odznaki. Odznaka została zatwierdzona w MSWojsk. 5 maja 1920 roku. Prawo do jej otrzymania mieli żołnierze pełniący służbę co najmniej przez rok. Łącznie nadano blisko 800 odznak.

1916

ODZNAKA II BRYGADY LEGIONÓW – została wprowadzona przez brygadiera Józefa Hallera i zatwierdzona 30 listopada 1916 roku przez Centralne Biuro Wydawnictw Naczelnego Komitetu Narodowego. Jest to odznaka jednoczęściowa o wymiarach 47 x 32 mm. Przedstawia krzyż wpisany w owal. W środkowej tarczy jest umieszczony orzeł stylizowany na orla jagiellońskiego z drugiej połowy XV w. Na poziomych ramionach krzyża umieszczono litery „L” – „P” (Legionów Polskich), na pionowych zaś „II” – „B”. W przestrzeniach między ramionami znajdują się daty „30 IX 1914 — 1916″, nawiązujące do chwili wyruszenia brygady na front oraz ustanowienia odznaki. Była ona nadawana przez komendę II Brygady Legionów żołnierzom, którzy przebywali na froncie 30 września 1916 roku, jak również tym (także z innych brygad), którzy uczestniczyli w kampanii karpackiej, besarabskiej i wołyńskiej. Odznakę mogły otrzymać również rodziny poległych żołnierzy, lecz bez prawa jej noszenia. Została ona zarejestrowana przez MSWojsk. i dozwolona do noszenia rozkazem Naczelnego Wodza z 5 maja 1920 roku jako „Medalion II Brygady za udział w walkach 1914-1916″.

Istniało kilka, różniących się wykonaniem, wersji odznaki.

1921

ODZNAKA KOLEŻEŃSKA OFICERÓW 2. PUŁKU SZWOLEŻERÓW ROKITNIAŃSKICH – pułk wchodził w skład Pomorskiej Brygady Kawalerii i do 1939 roku stacjonował w Starogardzie, a szwadron zapasowy we Włocławku. Nawiązywał do tradycji bojowej 2. Pułku Ułanów Legionów Polskich, którego początki sięgają 11 sierpnia 1914 roku. Jego odtwarzanie rozpoczęło się w listopadzie 1918 roku, ale dopiero 2 czerwca 1919 roku ustalono ostateczną nazwę: 2. Pułk Szwoleżerów Rokitniańskich – dla uczczenia sławnej szarży 2. Pułku Ułanów Legionów Polskich pod Rokitną w Besarabii. Pułk brał udział w wojnie polsko-sowieckiej w latach 1919-1921. We wrześniu 1939 roku walczył m.in. na Pomorzu i w bitwie nad Bzurą, ponosząc znaczne straty. Początkowo odznaką noszoną przez część kadry pułku była odznaka 2. Pułku Ułanów Legionów Polskich wybita w 1917 roku. Cztery lata później pułk otrzymał odznakę zaprojektowaną przez rotmistrza Stanisława Lewickiego i zatwierdzoną Dz. Rozk. MSWojsk. nr 49, poz. 872 z 13 grudnia 1921 roku. Dwuczęściowa, o wymiarach 41 x 41 mm, miała kształt krzyża i nawiązywała do Krzyża Orderu Virtuti Militarii, z biało emaliowanymi ramionami, których krawędzie były złocone. Umieszczono na nich złote daty „1914, 1915,1918″ oraz inicjały „2 Sz. R.”. Na środek krzyża nałożono wizerunek czapki szwoleżerskiej wojska Księstwa Warszawskiego. Czapka jest emaliowana na amarantowo i czarno, półsłońce i galony są złocone. Między ramionami krzyża znajdują się lance z białymi proporczykami z amarantowym paskiem pośrodku. Odznaki były numerowane na odwrocie, umieszczano na nich stopień, imię i nazwisko oraz datę nadania. Mogli się o nią ubiegać oficerowie po co najmniej trzech miesiącach na froncie lub 20 miesiącach na tyłach. Istniało kilka, różniących się wykonaniem, wersji odznaki.

ODZNAKA PAMIĄTKOWA 3. PUŁKU PIECHOTY LECIONOW – pułk wchodził w skład 2. Dywizji Piechoty Legionów, do 1939 roku stacjonował w Jarosławiu. Powstał we wrześniu 1914 roku. Początkowo znakiem pułku była dwuczęściowa odznaka nazywana Krzyżem Honorowym 3. Pułku Piechoty Legionów Polskich, ustanowiona 31 sierpnia 1916 roku, dozwolona do noszenia rozkazem Naczelnego Wodza nr 40 z 5 maja 1920 roku. Oficjalnie używano krzyża do roku 1928, do czasu wejścia do użytku przedstawionej obok odznaki pamiątkowej. Została ona zatwierdzona Dz. Rozk. MSWojsk. nr 26, poz. 295 z 5 października 1928 roku.

Odznaka ma kształt krzyża, na którego ramionach wpisano inicjały „PPL” (Pułk Piechoty Legionów). Na jego tle znajduje się wypukła gwiazda pokryta granatową emalią, w której środku umieszczono pozłacaną cyfrę 3, otoczoną złotym wieńcem laurowym. Ramiona dużego krzyża są połączone pokrytymi białą emalią listwami z nazwami pól bitewnych: „Mińsk, Kaniów, Borysów, Mołotków”. Srebrna i emaliowana odznaka była dla oficerów, a srebrzona bez emalii dla szeregowych. W czasie pokoju nadawano ją oficerom po czterech latach służby w pułku, a szeregowym po odbyciu całego okresu służby.

ODZNAKA PAMIĄTKOWA 7. PUŁKU PIECHOTY LEGIONÓW – pułk wchodził w skład 3. Dywizji Piechoty Legionów i do 1939 roku stacjonował w Chełmie. Sformowany 1 maja 1918 roku w Ostrowi Mazowieckiej i Zegrzu jako 1. Pułk Piechoty Polskiej Siły Zbrojnej (Polnische Wehrmacht), w lutym 1919 roku został przemianowany na 7. Pułk Piechoty Legionów. Brał udział w wojnie polsko-sowieckiej, a we wrześniu 1939 roku został przydzielony do Armii „Prusy”. Odznaka pamiątkowa pułku została zatwierdzona Dz. Rozk. MSWojsk. nr 29, poz. 285 z 6 września 1929 roku. Ma kształt krzyża emaliowanego na granatowo, jego środek wypełnia romb z orłem wojskowym II i III Brygady Legionów Polskich z 1916 roku, w koronie zamkniętej na tle czerwonej emalii. Pola między ramionami krzyża są wypełnione numerem i inicjałami „7 PPL”. Istniało kilka wersji odznaki.

ODZNAKA PAMIĄTKOWA 5. PUŁKU PIECHOTY LEGIONÓW JÓZEFA PIŁSUDSKIEGO – pułk wchodził w skład I. Dywizji Piechoty Legionów i do 1939 roku stacjonował w Wilnie, jego początki sięgają 18 grudnia 1914 roku. Odznaczył się w wielu walkach, w tym m.in. pod Łowczówkiem, Konarami i Kostiuchnówką. Rozwiązany w lipcu 1917 roku, został odtworzony jesienią 1918 roku. Brał udział w wojnie polsko-sowieckiej.

We wrześniu 1939 roku był przydzielony do Grupy Operacyjnej „Wyszków”.

Początkowo znakiem noszonym przez żołnierzy pułku była ustanowiona w 1917 roku dwuczęściowa odznaka w kształcie krzyża kawalerskiego. Została dozwolona do noszenia rozkazem Naczelnego Wodza nr 40 z 5 maja 1920 roku, a zatwierdzona jako odznaka pamiątkowa Dz. Rozk. MSWojsk. nr 49, poz. 872 z 13 grudnia 1921 roku. W piętnastolecie istnienia pułku wprowadzono do użytku przedstawiony obok nowy tyj) odznaki pamiątkowej, o wymiarach 34 x 34 mm, zatwierdzony Dz. Rozk. MSWojsk. nr 20, poz. 196 z 21 czerwca 1929 roku. Środek odznaki, zaprojektowanej przez por. Bronisława Kencboka, wypełnia miniaturka odznaki I Brygady Legionów Polskich „Za Wierną Służbę”. Odbiegają od niej cztery wici, strzały wzorowane na pieczęci kanonika wrocławskiego Zbrosława z 1276 roku oraz cztery tarcze – topory z cyfrą pułkową. Dla oficerów wykonywano odznaki srebrne oksydowane, dla szeregowych zaś z tombaku, srebrzone i oksydowane. Nadawano je zgodnie z zasadami wprowadzonymi w WP wiosną 1928 roku.

Odznaka nr 1 została wręczona marszałkowi Józefowi Piłsudskiemu.

LEGIONY POLSKIE

Zakończone porażką powstanie styczniowe nie przerwało – wbrew nadziejom zaborców — walki Polaków o suwerenność. Mimo uśpienia polskich ambicji niepodległościowych na kilkadziesiąt lat już w początkach XX wieku zaczęły powstawać konspiracyjne organizacje paramilitarne, których nadrzędnym celem było przywrócenie na polityczną mapę Europy państwa polskiego.

Pocztówka z wizerunkiem Józefa Piłsudskiego trzymającego sztandar z orłem i napisem! „Niech żyje Armia Polska”, 1919 r.

Wśród wielu Polaków panowało głębokie przekonanie, że największym przeciwnikiem idei odzyskania niepodległości przez Polskę jest carska Rosja. Liczono jednak, że poniesie ona klęskę w nadchodzącej wojnie. To przekonanie podzielał Józef Piłsudski, który w oparciu o Austro-Węgry rozwijał ruch irredenty. Twierdził przy tym, że trzeba najpierw pokazać swą siłę, by móc się czegokolwiek domagać od czynników zewnętrznych. 30 lipca 1914 roku wydał rozkazy mobilizacyjne Związkom Strzeleckim i Polskim Drużynom Strzeleckim do koncentracji w krakowskich Oleandrach. Z zebranych ponad 3 tysięcy ochotników utworzono pięć batalionów oraz wyłoniona została tzw. Kompania kadrowa, która 6 sierpnia 1914 roku wyruszyła do Królestwa, z zamiarem wywołania powstania przeciwko Rosji. Zwracając się wówczas do wyruszających żołnierzy, Piłsudski powiedział: Spotkał was ten zaszczyt niezmierny, że pierwsi pójdziecie do Królestwa… jako czołowa kolumna wojska polskiego idącego wałczyć za oswobodzenie ojczyzny… Patrzę na was jako na kadry, z których rozwinąć się ma przyszła armia polska i pozdrawiam was, jako pierwszą kadrową kompanię. Jednocześnie, chcąc uwiarygodnić swe działania, ogłosił utworzenie w Warszawie fikcyjnego Rządu Narodowego. Niestety, wbrew oczekiwaniom, pierwsze oddziały wojsk polskich były przyjmowane z obojętnością, a nawet czasem wrogo. Plany powstania zawiodły.

Od lewej: artyleria I Brygady pod Konarami podczas ofensywy majowej, Legiony na froncie wschodnim nad Styrem — pozycje pod Koszyszczami.
Walki II Brygady na froncie wschodnim w Bukowinie – działania wojenne w Rarańczy oraz szarża ułanów II brygady legionów pod Rokitną podczas działań na froncie wschodnim – dekoracja żołnierzy po bitwie.

PEWNOŚĆ ZWYCIĘSTWA

W tym czasie, 16 sierpnia, krakowscy konserwatyści zdołali powołać reprezentację wszystkich kierunków politycznych zaboru austriackiego – Naczelny Komitet Narodowy. Zapowiedziano też wówczas utworzenie do walki z Rosją Legionów Polskich, dó których miały wejść oddziały strzeleckie Piłsudskiego. W ten sposób politycy galicyjscy chcieli za cenę współdziałania z wojskami państw centralnych uzyskać połączenie Kongresówki z Galicją, co miało z kolei stanowić pierwszy etap wyzwolenia Polski. Piłsudski, poważnie wahając się co do słuszności tej koncepcji, ostatecznie powziął decyzję przystąpienia do Legionów i 22 sierpnia wydał odpowiedni rozkaz. Jego fragment brzmiał: […] zgłosiłem wswojem i waszem imieniu przystąpienie do organizacji szerszej, zapewniającej wojsku polskiemu większe środki i silniejsze działanie. Według umowy zawartej między Naczelnym armii austriackiej, oddziały nasze mają być kadrami dla formujących się Legionów. […] chcę wierzyć, że zapal i dyscyplina wojskowa, które dotąd wykazujecie, będą dostateczną silą, by przyszłe Legiony natchnąć pewnością zwycięstwa. 27 sierpnia Austriacy ostatecznie zgodzili się na utworzenie Legionów Polskich.

Choć planowano sformowanie dwóch Legionów: wschodniego i zachodniego, to ostatecznie utworzono tylko Legion Zachodni, który 19 grudnia 1914 roku został przekształcony w I Brygadę Legionów, nad którą dowództwo objął Józef Piłsudski. W Karpatach, na bazie pozostałości Legionu Wschodniego, Józef Haller rozpoczął wówczas formowanie II Brygady. W Legionach obowiązywała komenda polska. Żołnierze byli ochotnikami. Wywodzili się zarówno ze środowisk inteligenckich pielęgnujących tradycje niepodległościowe, jak również spośród rzemieślników i chłopów. Liczyły się jedynie idee wolnościowe oraz wartości. Dla nich byli gotowi ponieść największą ofiarę, własne życie.

KRWAWE BOJE

Legioniści toczyli krwawe boje z armią rosyjską m.in. 21-26 października 1914 roku pod Laskami koło Dęblina (I Brygada), w październiku 1914 roku na Rusi Zakarpackiej, m.in. 29 października pod Mołotkowem (II Brygada), następnie w dniach 22-25 grudnia 1914 roku pod Łowczówkiem koło Tarnowa (I Brygada). Austro-węgierskie dowództwo naczelne, bardzo dobrze oceniając wartość bojową żołnierzy polskich, wiosną 1915 roku podjęło decyzję o sformowaniu III Brygady. Również w tym czasie legioniści dawali wzór cnót żołnierskich na poszczególnych polach bitewnych. 16-25 maja 1915 roku I Brygada wytrwale biła się pod Konarami. 13 czerwca 1915 roku szwadron kawalerii, prowadzony przez rotmistrza Zbigniewa Dunin-Wąsowicza, wykonał zaś pod Rokitną szarżę na cztery linie okopów rosyjskich (choć powodzenie szarży nie zostało w całości wykorzystane, to wielu historyków stawia ją niemal na równi z szarżą pod Somosierrą lub Albuherą). Od czerwca do września II Brygada była zaś zaangażowana w walkach pod Rarańczą. Jesienią roku 1915 wszystkie brygady skoncentrowano na Wołyniu, gdzie walczyły nad Styrem.

W 1916 roku Legiony Polskie kontynuowały boje, walcząc m.in. podczas największej z dotychczasowych bitew o Kostiuchnówką (4-6 lipca I, II, III Brygada). Jan Sadowski, uczestnik bitwy, a następnie jej historyk, pisał: Bój pod Kostiuchnówką jest jedną z przyczyn, które wywołały akt 5 listopada 1916 roku ze strony Niemiec i Austrii. Akt ten zmusił z kolei rewolucyjny rząd Kiereńskiego do uznania niepodległości Polski. Oświadczenie Kiereńskiego rozwiązało ręce aliantom, umożliwiając im wstawienie sprawy niepodległości Polski jako punktu do swojego programu. Legiony Polskie, zorganizowane w siedem pułków piechoty, dwa pułki kawalerii i jeden artylerii wraz ze służbami, osiągnęły wówczas maksymalną liczebność – około 25 tysięcy żołnierzy. Straty Legionów Polskich w tym okresie oblicza się na blisko 15 tysięcy rannych i zabitych. Jesienią 1916 roku Legiony zostały wycofane z frontu, a następnie skierowane do Baranowicz.

Major Legionów Tadeusz Wyrwa-Furgalski na froncie wschodnim Nad Stochodem, 1916 r.

XII zjazd Związku Legionistów Polskich. Grupa żołnierzy z Krzyżem Legionowym I Brygady Legionów w czasie defilady na placu Zamkowym w Warszawie, 1933 r.

KRYZYS PRZYSIĘGOWY

Klęski militarne oraz zawierucha rewolucyjna Rosji zmieniły dotychczasowy układ sił na arenie międzynarodowej. Największy wróg idei polskiej niepodległości przestał ponadto stanowić istotne zagrożenie, co zarazem podważało sens istnienia w dotychczasowym kształcie Legionów Polskich. Problem ten dostrzegał zarówno Piłsudski oraz kierowany przez niego obóz polityczny, jak również państwa centralne, które w związku z tym chciały dalszej rozbudowy wojska polskiego w oparciu o Legiony i wykorzystania ich wyłącznie do realizacji własnych celów. 20 września 1916 roku Legiony zostały zatem oficjalnie przemianowane na Polski Korpus Posiłkowy, który w kwietniu roku 1917 został przekazany pod dowództwo niemieckie z zamiarem włączenia do Polskiej Siły Zbrojnej. W lipcu Józef Piłsudski rozpoczął akcję samolikwidacji Legionów, wzywając żołnierzy z zaboru rosyjskiego do odmowy składania przysięgi braterstwa broni z armiami Niemiec i Austro-Węgier. Tzw. kryzys przysięgowy doprowadził do uwięzienia Józefa Piłsudskiego i Kazimierza Sosnkowskiego w Magdeburgu oraz rozwiązania I i III Brygady. Żołnierzy pochodzących z terenów Królestwa internowano w Beniaminowie i Szczypiornie, a mieszkańców Galicji wcielono do armii austro-węgierskiej. II Brygada, której żołnierze złożyli przysięgę, została skierowana na front. Protestując przeciwko oddaniu Chełmszczyzny Ukrainie, 15 lutego roku 1918 pułkownik Józef Haller przebił się z brygadą przez front i połączył się z polskimi formacjami w Rosji.

DECYDUJĄCE ZNACZENIE

Wacław Lipiński, wybitny historyk wojskowości, przedstawiając schyłek historii Legionów Polskich, pisał: Na zlaniu się II Brygady z II Korpusem nie kończy się jednak historia Legionów. Kończą one swój byt formalnie, faktycznie siła ich organizacyjnego ducha, ideologii niepodległości, całkowitego oddania sprawie narodowej trwa nadal, przejawiając się wszędzie tam, gdzie organizuje się i tworzy dalsza walka o niepodległość. Legioniści stają się głównym czynnikiem organizacyjnym i ideowym Polskiej Organizacji Wojskowej i szeregu innych formacji wojskowych, w ramach których pracując i rozwijając niespożytą energię, doczekali się ziszczenia swych pragnień i zrealizowania postawienia sobie pod przewodnictwem Piłsudskiego celu – niepodległości Polski.

W 1918 roku Józef Piłsudski, były komendant I Brygady, przyjął urząd Naczelnika Państwa i godność Naczelnego Wodza. W tym samym czasie we Francji stanowisko Naczelnego Wodza Armii Polskiej zajmował były komendant II Brygady Józef Haller. Legioniści odgrywali jednak kluczową rolę nie tylko w początkach odradzania się państwa polskiego, ale także decydowali o jego kształcie i kierunkach działania w czasie pokoju. Odgrywali także decydujące role podczas II wojny światowej.

My, pierwsza brygada

(Istnieje kilka wersji tej pieśni, wszystkie dostępne w Bibliotece Polskiej Piosenki)

Legiony to – żebracza nuta,
Legiony to – ofiarny stos,
Legiony to – żołnierska buta,
Legiony to straceńców los!

My, Pierwsza Brygada,
Strzelecka gromada,
Na stos rzuciliśmy – swój życia los,
Na stos, na stos!

O, ile mąk, ile cierpienia,
O, ile krwi, wylanych łez,
Pomimo to – nie ma zwątpienia,
Dodawał sił – wędrówki kres!
My, Pierwsza Brygada…

Krzyczeli, żeśmy stumanieni,
Nie wierząc nam, że chcieć – to móc!
Laliśmy krew osamotnieni,
A z nami był nasz drogi Wódz!
My, Pierwsza Brygada…

Inaczej się dziś zapatrują
I trafić chcą do naszych dusz.
I mówią, że już nas szanują,
Lecz właśnie czas odwetu już!
My, Pierwsza Brygada…

Nie chcemy już od was uznania,
Nie waszych mów, ni waszych łez!
Już skończył się czas kołatania
Do waszych serc – do waszych kies!
My, Pierwsza Brygada…

Dziś nadszedł czas pokwitowania
Za mękę serc i katusz dni.
Nie chciejcie więc – politowania,
Zasadą jest: za krew – chciej krwi!
My, Pierwsza Brygada…

Dzisiaj już my jednością silni
Tworzymy Polskę – przodków mit,
Że wy w tej pracy nie dość pilni,
Zostanie wam potomnych wstyd!
My, Pierwsza Brygada…

Umieliśmy w ogień zapału
Młodzieńczych wiar rozniecić skry,
Nieść życie swe dla ideału
I swoją krew, i marzeń sny.
My, Pierwsza Brygada…

Potrafim dziś dla potomności
Ostatki swych poświęcić dni.
Wśród fałszów siać siew szlachetności
Miazgą swych ciał, żarem swej krwi.
My, Pierwsza Brygada…

WIELCY I WIERNI DOWÓDCY

Józef Piłsudski, organizując oddziały walczące o wolność Polski, miał u boku wielu dzielnych żołnierzy i wybitnych dowódców. Wspólnie przeszli długi szlak bojowy, wspólnie cieszyli się z upragnionej niepodległości ojczyzny, wspólnie też już w wolnym kraju czuwali nad spokojem Polaków.

Marszałek Józef Piłsudski (1867-1935)

Wielki dowódca I Brygady Legionów Polskich był postacią wręcz legendarną. Zanim na dobre rozpoczął walkę z zaborcami, cieszył się sławą człowieka niezłomnego i odważnego.

Już na studiach medycznych w Charkowie zainteresował się ideami socjalistycznymi. Wtedy zaborca po raz pierwszy osadził Piłsudskiego w więzieniu – w cieszącej się złą sławą twierdzy pietropawłowskiej. Trafił tam w konsekwencji niedoszłego zamachu na cara przygotowywanego przez organizację rewolucyjną Narodna Woła, która chciała obalić carat za pomocą działań indywidualnych terrorystów (w końcu po kolejnych nieudanych akcjach zamach na Aleksandra II Romanowa powiódł się i car zginął w wyniku wybuchu bomby rzuconej przez członka Narodnej Woli, Ignacego Hryniewieckiego, w 1881 r.). Choć Piłsudski nie miał z zamachem nic wspólnego, został skazany 20 czerwca 1887 roku w trybie administracyjnym na pięć lat zsyłki. Najpierw trafił do Irkucka na Syberii, gdzie przeżył kolejny bolesny epizod. W więzieniu wybuchł bunt, bezlitośnie stłumiony przez strażników. W wyniku tych wydarzeń Piłsudskiemu nie tylko podwyższono karę, ale też wybito przednie zęby. Wreszcie trafił do ostatecznego miejsca zesłania – Kireńska leżącego u ujścia Kirengi do Leny, 640 kilometrów na północny wschód od Irkucka. Dotarł tam zimą 1887 roku. Trzy lata później znalazł się w buliackiej wsi Tunka, gdzie poznał wielu powstańców i wyznawców myśli socjalistycznej. Tam spotkał też swoją pierwszą wielką miłość – Leonardę Lewandowską, pseudonim „Olesia”. Piłsudski wrócił z syberyjskiego zesłania w lipcu 1892 roku. Trafił do Wilna, gdzie od razu zainteresowała się nim policja. Mimo jej nadzoru szybko nawiązał kontakty z socjalistami i zabrał się do pracy konspiratorskiej.

Mury więzienne przyszło Piłsudskiemu oglądać jeszcze nie raz. Najpierw razem z żoną Marią trafił do warszawskiej Cytadeli, do X Pawilonu przeznaczonego dla więźniów politycznych. Oczekiwał na proces, podczas którego oskarżono go o kolportaż nielegalnej prasy i literatury oraz udział w zabójstwie dwóch szpicli. Po głodówce i symulowaniu obłędu został przeniesiony do szpitala w Petersburgu, z którego uciekł dzięki pomocy towarzyszy walki konspiracyjnej.

W twierdzy magdeburskiej znalazł się w lipcu 1917 roku po odmowie legionistów z I i III Brygady złożenia przysięgi wojskowej na wierność obcym cesarzom (tzw. kryzys przysięgowy). Trafił tam razem ze swoim zaufanym współpracownikiem Kazimierzem Sosnkowskim. Po wybuchu rewolucji listopadowej w Niemczech obaj żołnierze zostali wypuszczeni z więzienia. 10 listopada 1918 roku wysiedli na dworcu w Warszawie, witani jak przyszli wybawcy Polski z niewoli. Tak też miało się stać w niedalekiej przyszłości.

Kazimierz Sosnkowski (1885-1969)

Jeden z najwybitniejszych polskich wojskowych: założyciel Związku Walki Czynnej, szef sztabu I Brygady Legionów Polskich, generał broni Wojska Polskiego, minister spraw wojskowych, minister w rządzie na emigracji, komendant główny Związku Walki Zbrojnej, Wódz Naczelny Polskich Sił Zbrojnych. Jeden z najbliższych współpracowników Józefa Piłsudskiego, który rozpoczął wraz z nim walkę o wolność Polski już w Organizacji Bojowej PPS. Następnie w Związku Walki Czynnej, Związku Strzeleckim, w Legionach Polskich służył jako zastępca Piłsudskiego w 1. Pułku Piechoty, a potem I Brygadzie. 26 września 1916 roku objął komendę I Brygady, a po kryzysie przysięgowym został razem z Piłsudskim aresztowany i osadzony w twierdzy w Magdeburgu, gdzie przebywali wspólnie do 8 listopada 1918 roku. Brał udział w wojnie z bolszewikami. W odrodzonej Polsce wielokrotnie pełnił funkcję ministra spraw wojskowych. W czasie kampanii wrześniowej stoczył wiele zwycięskich bitew, następnie przedostał się do Francji. W 1943 roku, po śmierci generała Władysława Sikorskiego, został Naczelnym Wodzem. Był przeciwnikiem powstania warszawskiego, ale po jego wybuchu podejmował wiele prób zdobycia poparcia dla niego u zachodnich sojuszników. Po zakończeniu II wojny światowej wyjechał do Kanady, gdzie zmarł w 1969 roku, ciesząc się wielkim autorytetem Polonii. Jego zwłoki zostały przewiezione do Polski i złożone w archikatedrze św. Jana Chrzciciela w Warszawie.

Stanisław Szeptycki (1867-1950)

Syn córki Aleksandra Fredry i hrabiego Jana Kantego Szeptyckiego. Dowódca III Brygady Legionów Polskich, a od 1917 roku dowódca całości wojsk legionowych. Szef Sztabu Generalnego w Wojsku Polskim i dowódca Frontu Litewsko-Bialoruskiego, z którego narodziła się 4. Armia. Z powodu nieporozumień z Józefem Piłsudskim 5 lipca 1920 roku dowództwo 4. Armii przejął generał Leonard Siekierski. To nie był koniec zatargów z Marszałkiem. W 1923 roku Szeptycki został ministrem spraw wojskowych, jednak jego kariera na tym stanowisku nie trwała długo. Po kłótni z Piłsudskim obrażony, wyzwał go na pojedynek, do którego nie doszło. Po przewrocie majowym został ostatecznie odsunięty od polityki i przeniesiony w stan spoczynku. Po II wojnie światowej przez wiele lat był prezesem Polskiego Czerwonego Krzyża.

Józef Haller (1873-1960)

Wielki legionista, harcmistrz, przewodniczący ZHP, działacz polityczny i społeczny, wybitny dowódca. Walczył w Legionach Polskich, a po zakończeniu I wojny światowej we Francji utworzył Błękitną Armię liczącą około 100 tysięcy żołnierzy. Została ona przetransportowana etapami do Polski wraz z nowoczesną bronią, zwłaszcza samolotami i czołgami Renault FT-17. Następnie brał udział w wojnie polsko-ukraińskiej. W 1920 roku dokonał symbolicznych zaślubin Polski z morzem po zajęciu Pomorza na mocy traktatu wersalskiego. Uczestnik wojny z bolszewikami, bronił przedpola Warszawy. W dwudziestoleciu międzywojennym pełnił funkcje m.in. generalnego inspektora artylerii i przewodniczącego Najwyższej Wojskowej Komisji Opiniującej. Był członkiem Rady Wojennej, przewodniczył Związkowi Harcerstwa Polskiego. Jego karierę zatrzymała decyzja o potępieniu przewrotu majowego dokonanego przez Piłsudskiego. Został przeniesiony w stan spoczynku. Nie walczył w kampanii wrześniowej, przedostał się do Francji, gdzie brał czynny udział w pracach rządu emigracyjnego. Zmarł w Londynie.

Albin Fleszar (1888-1916)

Geolog, który współpracował ze sławą polskiej kartografii, profesorem Eugeniuszem Romerem. Członek Związku Walki Czynnej i nauczyciel drużyn strzeleckich. Jeden z nielicznych odznaczonych przez Józefa Piłsudskiego znakiem oficerskim Parasol. W Legionach Polskich dowodził najpierw 2. Batalionem przyszłej I Brygady Legionów, a potem 6. Batalionem. Rozkazem z 30 czerwca 1916 roku powołany został na dowódcę 7. Pułku Piechoty. Odznaczył się w bojach odwagą i niezłomną postawą. Po dymisji Piłsudskiego popadł w depresję, bowiem był pewny, że walka jego i Legionów poszła na marne. 3 września 1916 roku popełnił samobójstwo. Na grobie napisano: Uczony i żołnierz zginął w walce o wolność Ojczyzny i Honor Narodu.

Franciszek Kleeberg (1888-1941)

Doskonale wykształcony wojskowy, syn powstańca styczniowego, wybitny generał polskiego wojska. Doświadczony legionista, szef sztabu podczas wojny polsko-bolszewickiej. W okresie międzywojennym nie pełnił wysokich funkcji, nie umiano też wykorzystać jego rozleglej wiedzy wojskowej. Swoimi wielkimi umiejętnościami mógł się pochwalić podczas kampanii wrześniowej. Został dowódcą Samodzielnej Grupy Operacyjnej Polesie, wygrywając wiele potyczek. Jako ostatni polski generał złożył broń 6 października roku 1939, po czterodniowych walkach z Wehrmachtem pod Kockiem. Nie przegrał, po prostu skończyła mu się amunicja i żywność. Trafił do niemieckiej niewoli, zmarł w szpitalu wojskowym. Został czterokrotnie odznaczony Orderem Wojennym Virtuti Militari, czterokrotnie Krzyżem Walecznych, pośmiertnie Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski.

Edward Smigły-Rydz (1886-1941)

Wybitny wojskowy i polityk, Marszałek Polski, Generalny Inspektor Sił Zbrojnych, Naczelny Wódz w wojnie obronnej 1939 roku, który przez łata był zaufanym współpracownikiem Józefa Piłsudskiego. Swoją wielką karierę rozpoczął od dowodzenia 3. Batalionem Legionów Polskich. Gdy Piłsudski został uwięziony w Magdeburgu, przejął dowództwo Polskiej Organizacji Wojskowej. Zasłużył się w walkach z bolszewikami w 1920 roku, kierując najpierw 3., a potem 2. Armią RP. Zdobył m.in. Kijów i przyjął uroczystą defiladę sprzymierzonych żołnierzy atamana Semena Petlury. Po wojnie cieszył się wielkim zaufaniem Piłsudskiego, który tak go scharakteryzował w urzędowym piśmie z grudnia 1922 roku: Pod względem charakteru dowodzenia: Silny charakter żołnierza, mocna wola i spokojny, równy, opanowany charakter. Pod tymi względami nie zawiódł mnie ani w jednym wypadku. Wszystkie zadania, które mu stawiałem jako dywizjonerowi czy dowódcy armii, wypełniał zawsze energicznie, śmiało, zyskując w pracy zaufanie swoich podwładnych, a rzucałem go zawsze podczas wojny na najtrudniejsze zadania. Pod względem mocy charakteru i woli stoi najwyżej pośród generałów polskich. Z podwładnymi jest równy, spokojny, pewny siebie i sprawiedliwy. Natomiast co do otoczenia własnego i sztabu – kapryśny i wygodny, szukający ludzi, z którymi by nie potrzebował wałczyć łub mieć jakiekolwiek spory. W pracy operacyjnej ma zdrową, spokojną logikę i uporczywą energię do spełniania zadania. Śmiałe koncepcje go nie przerażają, niepowodzenia nie łamią. Szybko zyskuje duży wpływ moralny na podwładnych. Piękny typ żołnierza, panującego nad sobą i mającego silną dyscyplinę wewnętrzną. Pracuje zawsze dla rzeczy nie dla ludzi. Pod względem objętości dowodzenia: Polecam każdemu dla dowodzenia armią. Jeden z moich kandydatów na Naczelnego Wodza.

11 maja 1935 roku, w przeddzień śmierci, Marszałek zaprosił do siebie Śmigłego-Rydza. Nie są znane szczegóły ich rozmowy, jednak uważa się, że przekazał mu swoją ostatnią wolę co do organizacji wojska w przyszłości. Niedługo potem prezydent Ignacy Mościcki mianował Śmigłego-Rydza Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych. Od tej pory narastał swoisty kult generała – jego imieniny byty obchodzone jak święta państwowe, śpiewano o nim piosenki i powszechnie uznawano go za spadkobiercę idei Marszałka. 10 listopada 1936 roku prezydent Mościcki mianował go generałem broni i Marszałkiem Polski, udekorował go również Orderem Orła Białego.

1 września 1939 roku został Wodzem Naczelnym, opuścił Warszawę i udał się do Rumunii, gdzie został internowany. Ucieczka z niewoli zakończyła się tragicznie – zmarł prawdopodobnie na atak serca już w okupowanej Warszawie.

Opracowanie: Jarosław Praclewski