Gazeta Polska, nr 4/93, 4.06.1993 r.
Drukujemy fragmenty dokumentu opracowanego w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych, będącego komentarzem do listy Macierewicza. Dokument ten przekazany został 4 czerwca 1992 r. wszystkim posłom i senatorom.
Źródła
Aby uzyskać klarowny obraz metody badawczej zastosowanej w toku podjętych czynności sprawdzających, należy wskazać na sposoby ewidencjonowania współpracowników przez funkcjonariuszy UB i SB. Zgodnie z obowiązującymi w MSW instrukcjami agentura winna być rejestrowana w kartotekach, fakt współpracy dokumentowany w postaci teczki personalnej i pracy tajnego współpracownika (t.w.), a w momencie rezygnacji z dalszych kontaktów złożona do archiwum i wpisana do ksiąg inwentarzowych.
***
Głównymi źródłami informacji umożliwiającymi ustalenie personaliów osób będących w przeszłości t.w., winny być:
a/ kartoteki – Kartoteka Ogólnoinformacyjna (ułożona alfabetycznie i rejestrująca wszystkie osoby będące w zainteresowaniu cywilnych i wojskowych służb specjalnych), Kartoteka Rejestracji Czynnych i Wyeliminowanych Tajnych Współpracowników SB MSW, pseudonimów i kryptonimów operacyjnych, skorowidze tematyczne /w archiwum/ i wewnętrzne kartoteki służb i Departamentów I-IV MSW;
b/ księgi inwentarzowe materiałów przekazanych do archiwum a dotyczące prowadzonych przez służby specjalne spraw i związanych z nimi osób;
c/ zachowane akta spraw operacyjnych;
d/ komputerowe bazy danych tj.: ZSKÓ /Zintegrowany System Kartoteki Operacyjnej – odpowiednik ręcznej kartoteki ogólnoinformacyjnej/, ESEZO /Elektroniczny System Ewidencji Spraw Operacyjnych – meldunki dotyczące pracy operacyjnej jednostek departamentalnych III, IV,- V i VI, ESPIN /odpowiednik systemu ESEZO w Dcp.H MSW/;
e/ dokumentacja kancelaryjna MSW i pokrewnych instytucji;
f/ akta paszportowe;
g/ kartoteka osobowa Dep.I na mikrofilmach, która jest fotografią kartoteki ze stycznia 1990 r;
h/ kartoteka czynna Zarządu Wywiadu UOP;
i/ kartoteka odtworzeniowa wydziału I Biura Ewidencji i Archiwum UOP;
j/ Zbiór protokołów zniszczeń spraw czynnych i archiwalnych;
k/ Zbiór Kart Kwalifikacyjnych Spraw Archiwalnych;
l/ Spis pracowników Departamentu 1 MSW.
Odnalezienie choćby w jednym z w/w zbiorów dokumentowych danych tajnego współpracownika UB lub SB uznano za konieczne odnotować w sprawozdaniach.
Jak i co niszczono
W toku badan natrafiono na ewidentne fakty niszczenia zasobów archiwalnych czynione w latach 1989-1991. Niszczenie materiałów archiwalnych w resorcie spraw wewnętrznych rozpoczęto wiecie 1989 r. Proces ten trwał praktycznie od stycznia 1991 r. Istnieją dowody wskazujące na to, że dokumenty oraz zapisy komputerowe w MSW niszczono po wydaniu zakazu brakowania akt przez gen. Kiszczaka w styczniu 1990 r. oraz po powstaniu Urzędu Ochrony Państwa, gdy funkcję ministra spraw wewnętrznych piastował Krzysztof Kozłowski a Szefem UOP był Andrzej Milczanowski. Przykładem jest wymazanie w 1991 roku z systemu komputerowego ZSKO, który rejestrował w przeszłości agenturę SB, informacji o pracy agenturalnej na rzecz SB MSW, wysokiego urzędnika państwowego. Niszczenie, w szczególności dokumentacji operacyjnej realizowane było na ogromną skalę i objęło wszystkie, wymiary i aspekty działalności tajnych służb. Zniszczono część kartotek, zbiory dokumentów, a także dużą ilość akt operacyjnych. Ze zniszczonych akt wyłączane były /jak to się działo w Wydziale XI Departamentu I MSW – powołanym do inwigilowania i infiltrowania środowisk politycznych w kraju i za granicą/ dokumenty o szczególnej wartości operacyjnej. Chodzi przede wszystkim o zobowiązania do współpracy, pokwitowania za otrzymane pieniądze, czyli tzw. materiały wiążące (kompromitujące). Praktyka wyłączania tych dokumentów świadczy o chęci pozostawienia sobie możliwości odnowienia kontaktu, w dogodnej dla posiadaczy tych dokumentów sytuacji.
Zniszczeń na ogół nie dokonywano na oślep. Wyraźnie widoczny jest klucz, w myśl którego chciano usunąć z archiwum pewne obszary informacji.
Spośród, materiałów będących przedmiotem uchwały likwidowano przede wszystkim
a/ dokumenty dotyczące ludzi i środowisk bezpośrednio związanych z kontraktem „Okrągłego Stołu” (tzw. „konstruktywna opozycja”);
b/ materiały mogące naprowadzić/ na ślad wartościowej agentury, uplasowanej wysoko w strukturach opozycji;
c/ materiały dotyczące spraw szczególnie kompromitujących dla dawnego kierownictwa MSW i PRL, świadczące o ich przestępczej działalności;
d/ wszelkie dokumenty z akt personalnych funkcjonariuszy MSW, które mogłyby uchodzić za kompromitujące w oczach nowego kierownictwa.
Warto przy tym podkreślić, iż akty zniszczenia dokumentacji operacyjnej nie miały na celu wyłącznie usunięcia określonych informacji. Można podejrzewać, iż miały też być narzędziem dezinformacji. Niejednokrotnie bowiem prowadziły do zniekształconego obrazu SB-eckiej penetracji polskiego społeczeństwa, do stworzenia wrażenia, że istniały w Polsce środowiska mniej i bardziej uwikłane w agenturalną zależność. O takich intencjach może świadczyć wyraźna, świadoma selekcja akt przeznaczonych do zniszczenia lub zachowania w archiwum MSW.
Zdekompletowana została kartoteka ogólnoinformacyjna na skutek wyciągnięcia z niej dokumentacji dotyczącej niektórych osób.
Pod okiem Milczanowskiego
Według informacji uzyskanych od pracowników Wydziału II Biura Ewidencji i Archiwum UOP (były Wydz. III Biura „C” MSW), masowych wyrejestrowań z kartoteki ogólnoinformacyjnej dokonano w lipcu i sierpniu 1989 roku. Zgodnie z prowadzonymi wówczas statystykami od stycznia do czerwca 1990 roku wyrejestrowano i zniszczono koło 55 000 kart, w okresie zaś czerwiec-grudzień tego roku wyrejestrowano i zniszczono ok. 33 000 kart. W ten sposób utracona została część informacji dotycząca ok. 88 000 figurantów, tw, kontaktów operacyjnych, konsultantów itp, którą można w znacznej części odtworzyć’ za pomocą akt paszportowych.
Wiosną 1990 roku wyrejestrowano i przygotowano do zniszczenia dalszych 470 000 kart, co było związane m.in. z faktem likwidowania niektórych jednostek SB. Na podstawie decyzji Szefa UOP udało się odtworzyć i uporządkować w. postaci tzw. kartoteki odtworzeniowej, uratowane od zniszczenia 470 000 kart. Co istotne, wszystkie te karty są ostemplowane literą „Z” co oznacza, iż akta czy jakiekolwiek inne materiały merytorycznie związane z ich zawartością zostały zniszczone przez jednostki operacyjne zarówno w centrali jak i w terenie.
Skala wyrejestrowań świadczy o rozmiarach niszczenia akt przez jednostki operacyjne, gdyż w momencie likwidowania dokumentów automatycznie wyrejestrowywano pojawiające się w nich osoby. W wielu przypadkach mamy udokumentowany fakt wyjmowania i niszczenia pewnych wyselekcjonowanych dodatkowych kart (E-14), które uzupełniały wiedzę o danej osobie.
Stan kartoteki ogólnoinformacyjnej w roku 1987 wynosił 3 100 000 kart, w październiku 1990 roku – 2 500 000 kart włącznie z kartoteką odtworzeniową Wydz. II BEiA UOP.
Spalona miała być kartoteka czynnych i wyeliminowanych Osobowych Źródeł Informacji SB MSW, udało się uratować ok. 50% jej dawnych zasobów.
W obrębie dokumentacji kancelaryjnej zniszczono dzienniki korespondencyjne za lata 1985-88., dokumenty dotyczące spraw pracowniczych do roku 1989.
W Archiwum (Wydz.III) doszło do niszczenia materiałów spraw operacyjnych i teczek tw. Proceder ten jest udokumentowany w księgach inwentarzowych i nastąpił w końcu 1989 roku oraz na wiosnę I990r.
Michnik i KGB na Rakowieckiej
Odrębną kwestią jest dostęp do zbiorów archiwalnych MSW osób nieuprawnionych.
Materiały operacyjne będące podstawą opracowania zbioru współpracowników UB i SB były materiałami opatrzonymi klauzulą tajne specjalnego znaczenia. Oznacza to, iż dostęp do nich miała niewielka grupa etatowych pracowników MSW. Miał miejsce jednak fakt, który można określić jako rażące naruszenie form posługiwania się materiałami operacyjnymi. Mowa tu o działaniu tzw. „Komisji ds. zbiorów archiwalnych” składającej się z: Andrzeja Ajnenkiela, Jerzego Hol- zera, Adama Michnika i Bogdana Krolla, która w okresie od 12 kwietnia do 27 czerwca 1990 r. miała dostęp do zasobów Centralnego Archiwum MSW.
Znanym, materialnym efektem 2-miesięcznych działań w/w osób jest liczące dwie strony „sprawozdanie i wnioski” z załącznikiem w postaci wyrywkowej listy materiałów archiwalnych, o których przekwalifikowanie w kategoriach okresu archiwizowania wnioskuje Komisja.
Nie można w chwili obecnej ustalić z jakimi dokumentami członkowie w/w Komisji mieli do czynienia. Nie zachowały się również żadne ślady pozwalające na ustalenie w jaki sposób pracowała Komisja, Z wypowiedzi publicznych niektórych członków Komisji można stwierdzić, iż miała ona dostęp do akt osobowych byłych współpracowników UB i SB.
Nie sposób jednak określić podmiotowy i przedmiotowy zakres badań Komisji.
Konkludując, wyrazić należy pogląd, że obok braku podstawy prawnej działania, nie dokonano zgodnej z ówcześnie obowiązującymi przepisami rejestracji sposobu korzystania z zasobu archiwalnego Centralnego Archiwum MSW.
W MSW istniała rezydentura KGB, posiadająca łączników do poszczególnych pionów (np. dla Departamentu I było ich 3). Posiadali pełną swobodę poruszania się po budynkach MSW. Kontaktowali się nawet z naczelnikami poszczególnych wydziałów.
Można śmiało założyć, że posiadali szeroki dostęp do akt operacyjnych.
Jaskrawym przykładem świadczącym o spełnianiu podrzędnej roli tajnych służb PRL-u w stosunku do odpowiednich służb sowieckich, jest tzw. Połączony System Ewidencji Danych o Przeciwniku /PSED/ – komputerowy system zbierania informacji o osobach /cudzoziemcach i własnych obywatelach/ będących w zainteresowaniu jednostek operacyjnych państw należących do Układu Warszawskiego. Sygnatariusze porozumienia dotyczącego PSED zobligowani byli do przekazywania danych do centrali w Moskwie z częstotliwością raz na dwa tygodnie. Chodziło tu o informacje, które przez służby państw niepodległych są szczególnie chronione. W/w system rejestrował także osoby zajmujące się działalnością opozycyjną. I tali w przypadku Polski w centralnym komputerze PSED-u znajdują się dane dotyczące takich osób. Informacje o rejestrowanej osobie, przekazywane do Moskwy charakteryzowały się dużym poziomem szczegółowości.
Oprócz danych personalnych zawierały także charakterystykę psychologiczną, opis stanu majątkowego i szczegółowe informacje o rodzinie. System działał do roku 1978. Część dokumentacji systemu dotyczącą opozycji zgodnie z sugestią przedstawiciela PSED, członka rezydentury KGB w Warszawie zniszczono na przełomie roku 1989 i 90, kopia natomiast pozostała w Moskiewskiej centrali. Istniejący w Polsce materiał PSED-u był także przedmiotem badań w związku z uchwalą sejmu z dn. 28 VI 1992 r.
Według wiarygodnych zeznań funkcjonariuszy przed zniszczeniem akt operacyjnych w Wydziale XI Departamentu I MSW sporządzano ich streszczenia, a następnie ukształtowane w ten sposób informacje przelano na dyskietki komputerowe i oddano przełożonym.
Nie wiadomo kto aktualnie dysponuje zmagazynowaną na dyskietkach wiedzą. Można domniemać, że materiały te znajdują się w rękach dawnych zwierzchników służb specjalnych. Nie można wykluczyć, że dostęp do tych informacji mają również zagraniczne wywiady, a w szczególności KGB i GRU.
List gen. Dankowskiego
Należy wskazać, że w roku 19X9 i 1991 dokonano w MSW sprawdzeń pod kątem współpracy określonych osób z SB, mimo braku ku temu prawnego umocowania’. Sprawdzenia pod kątem współpracy z SB osób ubiegających się o miejsca w parlamencie podczas wyborów „czerwcowych” przeprowadzono na przełomie kwietnia i maja 1989 roku – objęły one około 7000 osób, sprawdzeń dokonywano tylko na bazie informacji zawartej w kartotece ogólnoinformacyjnej /tak właśnie sprawdzano czy dany kandydat na posła bądź senatora byt kiedykolwiek w zainteresowaniu SB, MO, WSW, Dep. I czy innych jednostek operacyjnych/.
Po raz drugi sprawdzenia, tym razem tzw. pełnego (rozszerzone o kartotekę Dep. I) dokonano po wyborach czerwcowych, prawdopodobnie na podstawie tzw. listu „Dankowskiego” (26.06.1989r.) wtedy odnotowywano na kartach kartoteki ogólnoinformacyjnej osoby wybrane do sejmu – senatu, /poprzez stemplowanie literą „P” lub „S7. Następnym krokiem było sprawdzenie czy te osoby, które figurowały w kartotece ogólnoinformacyjnej były rejestrowane w Kartotekach Aktualnych i Wyeliminowanych Zainteresowań SB i MO Wydziału I Biura „C” MSW. Wtedy wszystkie osoby zarejestrowane w w/w kartotece, niezależnie od kategorii, czyli bez względu na to czy był to TW, KO lub ZO, były wyrejestrowywane, poprzez wyjmowanie kart z kartotek i odkładanie na „bok”. Odbywało się to wbrew przepisom mówiącym o funkcjonowaniu kartoteki Wydz. I biura „C” MSW i na polecenie zwierzchników wydawane ustnie. Wiadomo, że te czynności wykonywali bardzo zaufani pracownicy w Biurze „C” MSW. Utworzono w ten sposób kartotekę, której los po dziś dzień jest nieznany. Sprawdzenia przed ostatnimi wyborami do Sejmu i Senatu rozpoczęto w końcu sierpnia bądź w początku września 1991 roku, i objęto nimi 7000 osób.
Jak zweryfikować TW
Pracując na wymienionych w pkt. I zbiorach i biorąc pod uwagę skalę i klucz w myśl którego niszczono dokumenty przyjęto poniższy sposób ustalenia zapisu archiwalnego dotyczącego danej osoby.
W przypadku stwierdzenia obecności personaliów osoby w systemie kartotecznym /ręcznym albo komputerowym/ lub w spisach tw, jakimi są księgi inwentarzowe, ustala się jej pseudonim, nr teczki personalnej i pracy, datę i podstawę pozyskania oraz kryptonimy i numery spraw, w których się pojawiała.
Drugi sposób zakłada drogę odwrotną. Zaczyna się od pseudonimów pojawiających się w aktach spraw operacyjnych, które z kolei sprawdza się w katalogu pseudonimów by w efekcie ustalić nazwiska i formy aktywności t.w.
W celu weryfikacji czy dana osoba była odnotowana jako tajny współpracownik Dep.
I MSW czyli wywiadu należy sprawdzić czy jej nazwisko figuruje;
a/ w kartotece osobowej na mikrofilmach, która jest fotografią stanu kartoteki ręcznej z stycznia 1990 r.,
b/ w kartotece czynnej Zarządu Wywiadu UOP,
c/ w kartotece odtworzeniowej Wydziału I BEiA UOP, w jej wydzielonej części odnoszącej się do Dep. I MSW,
d/ w zbiorze protokołów zniszczenia spraw czynnych i archiwalnych jako nazwisko głównego figuranta,
e/ w zbiorze Kart Kwalifikacyjnych Spraw Archiwalnych (jest to zbiór 14 000 kart odnoszących się do spraw złożonych przed 1980 r., zawierających krótkie omówienie archiwizowanej sprawy oraz nazwisko głównego figuranta),
f/ w spisie pracowników Dep. I (np. jako pracownik zewnętrzny lub oficer II linii) znajdującym się w Samodzielnej Sekcji Kadr.
W wyniku powyższych sprawdzeń należy odszukać sprawy lub protokoły zniszczenia do których zarejestrowano weryfikowaną osobę. Na ich podstawie można ustalić charakter rejestracji danej osoby.
W szczególnych przypadkach gdy istnieje uzasadnione podejrzenie o współpracę z Dep. I MSW, a osoba nie figuruje w żadnym z w/wym spisów, można przeprowadzić postępowanie wyjaśniające za pomocą zachowanych w archiwum spraw, meldunków dla Gabinetu Ministra oraz informacji dla „Kierownictwa Partii i Rządu”, czyli materiałów w których pojawiają się kryptonimy osobowych źródeł informacji.
Uwaga dotyczy np. osób pracujących w przeszłości w przedstawicielstwach PRL za granicą lub biurach agend ONZ oraz działaczy struktur emigracyjnych, podziemia regionu gdańskiego i warszawskiego czyli obszarów, które pozostawały w szczególnym zainteresowaniu wywiadu.
Konkluzją przedstawionych wyżej faktów i zastosowanych metod badawczych jest:
a/ stwierdzono w każdym odnotowanym w sprawozdaniach przypadku fakt istnienia zapisów archiwalnych kwalifikujących dane osoby jako t.w., także wtedy gdy w niektórych źródłach były one niszczone;
b/ przedstawiony zbiór danych nie wyczerpuje zapisów archiwalnych istniejących w okresie przed akcją niszczenia akt;
c/ istnieją dalsze możliwości badawcze mogące dać rezultat w postaci poszerzenia podmiotowego powyższego zbioru.
Mikrofilmowanie kartoteki i ksiąg ewidencji operacyjnej
W dniu, kiedy sprowadzono pracowników Dep. I w trybie nagłym, czyli prawdopodobnie w połowie stycznia 1990 r, zabrano do mikrofilmowania m.in kartotekę osobową, księgi rejestracyjne ewidencji operacyjnej. Podobno pracę osobiście nadzorował i polecenia wydawał z-ca dyr. Stanisław Lesiuk. Fakt zmikrofilmowania nie został nigdzie odnotowany. Mikrofilmy złożono w archiwum. Podobno nikt z nich nigdy nie korzystał. Nie próbowano ich ani ukryć ani nawet specjalnie zabezpieczyć. Nie wiadomo ile wykonano kopii.
Kpt. Jacek Puszkarski (prawdziwe nazwisko Bartosiak)
z-ca naczelnika b. Wydziału XI Dep. I MSW osobiście wydał 4 postanowienia o zniszczeniu czynnych spraw operacyjnych. Były to:
1) sprawa krypt. „IRMENA” z dn.14.09.89 r.
2) sprawa krypt. „TRUS” z dn. 14.09.89 r.
3) sprawa krypt. „EKSPERTA” z dn. 18.12.89 r.
4) sprawa krypt. „BORAKS” z dn.02.01.90 r.
Protokoły zatwierdził z-ca dyr. płk Bronisław Zych. Przełożonym Bartosiaka był pik Tadeusz Chętko, który osobiście zatwierdzał postanowienia o zniszczeniu akt.
W maju 1992 prokuratura na wniosek UOP rozpoczęła postępowanie wyjaśniające w sprawie niszczenia tych akt. Bartosiak i Chętko zostali w trybie nagłym wezwani z placówek dyplomatycznych (Chętko z Zagrzebia, Bartosiak z Damaszku) dla złożenia wyjaśnień. Ciekawe co dalej z tą sprawą?
Opracowanie: Wiesław Norman – Solidarność RI, kombatant antykomunistyczny opozycji (nr leg. 264 z roku 2015), założyciel Wolni i Solidarni Kornela Morawieckiego Region Częstochowski, Śląski i Małopolski.